شاخصهای آسایش گاو
پژوهش ها نشان داده اند که امکان و توانایی گاو برای استراحت کافی روزانه در سلامت و تولید آن نقش مهمی دارد. گاو در حالت استراحت بیشتر نشخوار میکند و بزاق بیشتری ترشح مینماید. این ترشح نقش مهمی در بافرینگ محیط شکمبه و کنترل و کاهش اسیدوز شکمبه به عنوان یکی از معضلات مهم به ویژه در گاوهای پرتولید که حجم بالایی از مواد دانه ای را در جیره دارند، ایفا میکند. از طرفی حجم خونی که درحال استراحت در هر دقیقه از پستان عبور میکند حدود یک و نیم برابر آن در گاوی است که در حالت ایستاده قرار دارد و این موضوع اهمیت استراحت کافی گاو را برای تولید شیر بیشتر نشان میدهد. از طرفی ایستادن بیشتر گاو منجر به افزایش فشار داخل سم و کاهش نشر عروقی، اکسیژن رسانی و تغذیه بافت های مولد بافت شاخی سم شده و زمینه جراحات سم و لنگش را فراهم میسازد.
🔻شاخص های چندی در رابطه با امر آسایش گاو مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفته اند که در زیر به مهمترین آنها اشاره میشود:
🔴 شاخص آسایش گاو Cow Comfort Index = CCI یا ضریب آسایش گاو Cow Comfort Quotient = CCQ
محاسبه CCI روشی جدید برای نظارت بر آسایش گاو در گله است. عبارت است از نسبت گاوهایی که در استال در حال استراحت هستند به کل گاوهای موجود در استال )شامل گاوهای درحال استراحت و گاوهای ایستاده(گاوهای ایستاده امکان دارد با هر چهار عضو در استال بایستند و یا اندامهای قدامی خود را در استال و اندامهای خلفی را در راهرو قرار دهند.
در گله گاوهای شیری، هدف داشتن CCI بالای ۸۱ % در زمان یک ساعت پس از شیردوشی است. اما مطالعات نشان داده که این عدد در گله های مختلف، در دسته های مختلف گاو، در سالن های مختلف و حتی بین گاوهای یک سالن میتواند بسیار متفاوت و متغیر باشد. درضمن برخی معتقدند که محاسبه CCI باید یک ساعت قبل از رفتن گاوها به شیردوشی انجام شود.
🔴 شاخص استفاده از استال Stall Usage Index = SUI یا نسبت استراحت مطلوب Proportion Eligible Lying = PEL
SUI عبارتاست از نسبت تعداد گاوهای درحال استراحت در استال به کل گاوهای موجود در جایگاه به جز گاوهایی که درحال خوردن خوراک هستند، که شامل گاوهای ایستاده در داخل و خارج استال و نیز گاوهای درحال استراحت در داخل و خارج استال خواهد بود.
میزان مطلوب برای این شاخص در گله عدد بالای ۷۱ % در زمان یک تا دو ساعت پس از شیردوشی است که تغییرات آن در شرایط مختلف نظیر آن چیزیست که در مورد CCI ذکر شد.
🔴 شاخص ایستادن در استال Stall Standing Index = SSI
این شاخص توسط کوک معرفی شد و مقدار آن به صورت ۱- CCI محاسبه میشود و عبارت است از: نسبت گاوهای ایستاده در استال به کل گاوهای حاضر )ایستاده و درحال استراحت( در استال.
کوک با بررسی SSI در سی گله به محدوده ۶%-۳۵% دست پیدا کرد. SSI مطلوب کمتر از ۱۵% به عنوان هدف برای آسایش مناسب گاو پیشنهاد شده است. اگر SSI در زمان ۱-۲ ساعت قبل از شیردوشی بیشتر از ۱۵% باشد نشان میدهد که استفاده از استال یک مشکل بالقوه است و طراحی و مراقبت آن باید ارزیابی شود. بر اساس یافته های کوک و همکاران SSI بیشتر از ۲۴% دو ساعت پس از شیردوشی با میزان لنگش بالاتر از ۲۰% هم بستگی دارد و بایستی به عنوان مبداء شروع انجام کار نمره دهی حرکتی و جستوجوی دقیقتر لنگش و نیز ارزیابی نحوه طراحی فریاستال باشد. از طرفی طولانی شدن زمان متوسط ایستادن در استال به بالاتر از دو ساعت در روز با SSI بیشتر از ۲۰% همراه خواهد بود.
🔴 Stall Perching Index = SPI.
شاخص جدیدتری که توسط کوک معرفی شد. عبارت است از نسبت گاوهایی که با اندامهای قدامی در داخل استال و اندامهای خلفی در پشت استال و داخل راهرو سرپا میایستند، به کل گاوهای موجود در استال )درحالت استراحت و در حالت ایستاده( او اعتقاد دارد که هرگونه ایراد در استال نظیر پهنای کم یا عقب بودن میله گردن میتواند باعث افزایش SPI شود.

نحوه و زمان اندازه گیری شاخصهای مرتبط با آسایش گاو
باتوجه به اینکه مشاهده و ثبت رفتار ۲۴ ساعته گاوهای گله کاری دشوار و وقتگیر میباشد، ارزیابی یک مرحله ای شاخص ها پیشنهاد شده است. اما برای پی بردن به زمان مناسب برای انجام این کار مطالعات فراوانی انجام شده است. جمع بندی نهایی نشان میدهد که بهترین زمان ۱-۲ ساعت قبل و یا بعد از شیردوشی است که بیشترین تعداد احتمالی گاو در استال به استراحت میپردازند. لذا یکی از این دو زمان را میتوان به عنوان استاندارد محاسبه و ارزیابی شاخص های آسایش گاو در گاوداری در نظر گرفت و در مطالعات هم از آن استفاده کرد .
🔻عوامل مؤثر بر شاخص های آسایش و استراحت گاو
عوامل متعددی همچون طراحی و اندازه استال، نوع بستر استال، تراکم دام، شرایط آب و هوایی، بهداشت بستر و جایگاه، تهویه و موارد دیگری نظیر نحوه گروه بندی گاوها و تقابلات اجتماعی میتوانند بر میزان استراحت گاوها و شاخص های آسایش آنها اثرگذار باشند. در ادامه به توضیح مختصری درمورد این عوامل میپردازیم:
۱٫ طراحی، اندازه و ابعاد فریاستال
پس از دهه ها استفاده از سیستم فریاستال به عنوان سیستمی پذیرفته و عمومی در سراسر جهان، هنوز نظر واحدی درمورد ابعاد آن وجود ندارد. البته این امر شاید تا حدی طبیعی باشد. چون عوامل مختلفی مانند نژاد و جثه گاو در این طراحی ها مؤثر هستند. درمورد ابعاد فریاستال برای گاو هولشتاین اعداد مختلفی ذکر شده است. ایشلر و همکاران اندازه استال برای گاوهای بزرگ را با طول ۲۱۰ تا ۲۴۰ و عرض ۱۰۵ تا ۱۲۵ سانتیمتر پیشنهاد میکنند. درحالی که توکر و همکاران ابعاد ۲۵۵ تا ۲۷۰ در ۱۲۰ تا ۱۳۰ سانتیمتر را پیشنهاد میکنند.
آنچه مسلم است اینکه استال باید برای دام از نظر اندازه مناسب باشد. از طرفی محل قرار گرفتن میله گردن و تخته سینه و ارتفاع آنها دارای اهمیت است. به همین جهت فاصله پیشنهادی نرده گردن از جدول پشت استال بسته به جثه گاو ۱۶۰-۱۸۰ سانتیمتر پیشنهاد شده است. اگر فاصله کمتر باشد، دام برای قرار گرفتن در حالت استراحت مشکل پیدا میکند و همین موضوع منجر به افزایش SSI میگردد. فاصله مناسب میله گردن به گاو اجازه می دهد که به راحتی مانور نشستن و بلند شدن در استال را انجام دهد و تخته سینه، گاو را از زیاد جلو خوابیدن در استال منع میکند و مانع ریختن مدفوع و ادرار گاو در استال میشود. فریاستال باید طوری طراحی شود که قطر داخلی آن بین ۲۰۰-۲۳۰ سانتیمتر باشد. مطالعات نشان داده که گاوها از استال های با عرض کمتر از ۱۱۰ سانتیمتر در مقایسه با استال های با عرض ۱۲۰ سانتیمتر یا بیشتر به مراتب کمتر استقبال میکنند و همین موضوع باعث تغییر در رفتارهای استراحت و ایستادن گاو و در نتیجه تأثیر بر شاخصهای آسایش گاو میگردد.
۲٫ بستر فریاستال
انواع بستر اعم از کلش، خاک اره یا تراشه چوب، کاغذ، تشک لاستیکی، ورقه ی لاستیکی و ماسه برای راحتی کف فریاستال مورد استفاده قرار گرفته است که هرکدام مزایا و معایبی دارند. کوک و همکاران در مطالعه ای به این نتیجه رسیدند که اثر بستر بر روی شاخص های آسایش گاو معنی دار است .از منظر فیزیکی و راحتی بستر، چند ویژگی اهمیت دارد. یکی نرمی بستر است بطوریکه گاو برروی آن احساس آسایش کند و دوم ضریب اصطکاک بستر است. خشک بودن بستر ویژگی دیگری است که در میزان استقبال گاو از فریاستال و مدت زمان استراحت و بر شاخصهای آسایش اثرگذار است. گاو اصولاً بستر نرم و دارای اصطکاک و کشش را بیشتر میپسندد. چراکه در نشستن و استراحت کردن و بلند شدن راحتتر است. از این منظر بستر ماسه ای به مراتب بهتر از بستر بتنی، ورقه لاستیکی یا تشک لاستیکی است . بستر کاه، خاک اره و تراشه چوب هم محیط نرم و راحتی برای گاو فراهم میکنند ولی مخاطرات بهداشتی و نقش آنها را در انتشار ورم پستان محیطی نمیتوان نادیده گرفت. مطالعات نشان میدهد که جراحات کارپ و تارس در بستر ماسه ای کمترین و در بستر بتن بالاترین میزان وقوع را داشته است. درضمن بهترین بستر برای گاوهای مبتلا به لنگش بستر ماسهای است.
۳٫ طراحی و نوع کف جایگاه و راهروها
مطالعات نشان داده اند که یکی از علل افزایش زمان ایستادن گاو در استال این است که در جایی دیگر از جایگاه محل مناسبی برای سرپا ایستادن وجود ندارد. به همین جهت رفتارهای استراحت و ایستادن گاو امکان دارد تحت تأثیر قرار گیرد. پهن کردن تشکها یا ورقهای لاستیکی در پشت آخور غذاخوری نه تنها گاو را تشویق به ایستادن و مصرف غذای بیشتر میکند، بلکه برروی رفتار ایستادن در استال هم اثر میگذارد.
۴٫ بهداشت فریاستال
گاو اصولاً برای خوابیدن سطوح خشک را بر سطوح خیس و مرطوب ترجیح میدهد. در شرایط بستر مشابه، رفتار استراحت و ایستادن در بسترهای خشک و تحت مراقبت مداوم با زمانی که بستر خیس و آلوده است متفاوت خواهد بود و استقبال دام برای خوابیدن برروی بستر خیس و کثیف کمتر میشود. در مطالعهای زمانی که بستر از یک بستر خیس به یک بستر خشک تغییر داده شد، زمان استراحت از ۸/۸ ساعت به ۸/۱۳ ساعت در روز افزایش پیدا کرد.
۵٫ تقابلات اجتماعی و مدیریت.
بر اساس مطالعات انجام گرفته انتقال تلیسه های شکم اول بلافاصله بعد از زایش از بهاربندها یا بستر کاه به سالن فریاستال و به ویژه زمانی که با گاوهای چند شکم همگروه میشوند، به دلایلی چند موجب تغییر در رفتارهای استراحت و ایستادن و استفاده کمتر از استال میشود. تلیسه ها در این محیط به علت حس برتری طلبی گاوهای بالغ مدت کمتری از استال استفاده میکنند و مدت بیشتری را سرپا میمانند. این درحالی است که تغییرات حول و حوش زایمان، خود به عنوان یک فاکتور خطر، این دسته از دامها را بیشتر از دامهای مسن تر در معرض بیماریهای مختلف و لنگش قرار میدهد. به همین جهت پیشنهاد میگردد که یا تلیسه ها از یک ماه قبل از زایمان به سالن های با کف بتنی منتقل شوند و یا اینکه تا یک ماه بعد از زایمان همچنان روی بستر کاه و در بهاربند نگهداری شوند و بعد از آن به سالن فریاستال منتقل شوند.
۶٫ تراکم دام در جایگاه
مطالعات انجام شده نشان میدهد هرچه میزان تراکم دام در جایگاه افزایش یابد، متوسط زمان استراحت گاوها کاهش پیدا میکند. در یکی از این مطالعات با افزایش تراکم از ۱۰۰ به ۱۵۰ درصد ۷/۱ ساعت زمان استراحت روزانه گاوها کاهش پیدا کرد. به ویژه در این شرایط گاوهای با رده اجتماعی پایین تر مدت بیشتری را سرپا ایستادند و زمان استراحت آنها نسبت به گاوهای با رده اجتماعی بالاتر کاهش نشان داد.
۷٫ شرایط آب و هوایی و استرس گرمایی
در مطالعه ای که کوک و همکاران در آمریکای شمالی انجام دادند، تفاوتی معادل ۳ ساعت در متوسط زمان ایستادن گاوها بین گرمترین و
سردترین فصل سال مشاهده کردند. به طوریکه این زمان در تابستان ۳ ساعت کمتر از زمستان بود. درضمن تغییرات رفتار بین ظهر تا ساعت ۶ غروب قابل توجه بود. این افزایش زمان ایستادن، بین ایستادن در راهرو و ایستادن در استال تقسیم شده بود .
۸٫ تهویه جایگاه
تهویه، خروج رطوبت بستر، دی اکسید کربن و آمونیاک را کنترل میکند. در زمان طراحی سالن بایستی به امر تهویه و نیز استرس گرمایی توجه کرد. در سالن های دارای دیوار و پنجره که در مناطق سردسیر احداث میشوند، باید به امر تهویه توجه جدی شود. اگر سالن تهویه مناسبی نداشته باشد، تمایل گاوها به استفاده از استال برای استراحت کاهش مییابد و درنتیجه بر رفتار استراحت و شاخص های آسایش اثر میگذارد. احداث خرپشته با اندازه مناسب به خروج رطوبت و گازهای مضر کمک میکند. درنظر گرفتن پنجره به اندازه کافی و باز کردن آنها در مواقع لزوم، شرایط را برای جریان هوای آزاد از روی بستر فراهم میکند. جریان هوا هم به خشک شدن بستر و هم به کاهش تعداد باکتریها و عوامل پاتوژن و هم به خروج دی اکسیدکربن و آمونیاک موجود در فضا کمک میکند.علاوه بر موارد فوق موضوعات فراوان دیگری در بحث آسایش گاو مطرح است که نیاز به توجه جدی دارند. از جمله آنها میتوان به این موارد اشاره نمود:
فضای کافی آخور و قابلیت دردسترس بودن غذا در آخور، فضای کافی آبشخور، فضای مناسب و کافی در گردشگاه، نزدیک بودن شیردوشی به محل نگهداری گاوها، کاهش زمان انتظار شیردوشی به حداقل ممکن بطوریکه گاو روزانه حداکثر بیش از سه ساعت در محل شیردوشی معطل نشود. صداهای ناگهانی به گاو استرس وارد میکند. همچنین رفتار نامناسب پرسنل در زمان جابجایی گاوها یا هدایت آنها به سمت شیردوشی را میتوان در بحث آسایش گاو دارای اهمیت قلمداد کرد. البته نقش متقابل بیماریها و با شاخص های آسایش گاو نباید از نظر دور داشت. به عنوان مثال افزایش زمان ایستادن گاو یکی از زمینه های لنگش است و لنگش نیز میتواند روی شاخصهای مورد نظر مثل زمان استراحت و طول هر دوره استراحت اثر گذار باشد .