اقدامات مديريتی در رابطه با كنترل بو در جايگاه‌های دامی بسته
بوی ناشی از جایگاه‌های دامی بسته، باعث ایجاد مشكل برای همسایگان و افراد بومی موجود در محل می‌شود. غالبا این مشكلات منجر به شكایت از سوی افراد و مراجعه به افراد متخصص برای جلوگیری از گسترش جایگاه‌های دامی بسته می‌شود. كاهش مشكلات مربوط به بو به مقیاس دقیقی برای اندازه‌گیری خصوصیات بو و انتشار آن در محیط و شناختن روشهای تولید‌كننده بو و فن‌آوری‌های اقتصادی برای كاهش انتشار بو نیاز دارد.
معمولا میزان غلظت بو را با استفاده از یك استاندارد اروپایی بنام الفا‌كتومتری اندازه می‌گیرند. مزیت روش الفا‌كتومتری ارتباط مستقیم با بو و استفاده زیاد از حساسیت انسان نسبت به بو می‌باشد. غلظت بو تحت عنوان تعداد واحدهای بو در هر متر مكعب از فضا تعریف نموده‌اند. واحدهای بو تحت عنوان مقدار یا توده‌ای از عوامل تولید‌كننده بو در یك متر‌مكعب از فضا با تشخیص غلظت بو تعریف می‌شود.
اسكنتومتر دستگاهی است كه در سال ۱۹۵۰ ساخته شد. این وسیله در دست جای می‌گیرد و غالباً برای اندازه‌گیری مقادیر بوی موجود در محیط بكار می‌رود. اما این دستگاه وسیله‌ای با دقت زیاد نیست. بو مقیاس دیگری برای ارزیابی مقدار بوست. این مقیاس بواسطه مقایسه یك نمونه از بو در غلظت بالای آستانه تشخیص باشد تا یك مجموعه از غلظت‌های شناخته شده از بو در محیط بدست می‌آید.
درجه لذت به‌عنوان مقیاسی برای ارزیابی احساس لذت یا تنفر از بو فرض شده است. این درجه بطور شاخص با استفاده از یك مقیاس كه محدوده آن از ۱۰- (بوی نا مطلوب) تا ۱۰+ كه (بوی مطلوب) است سنجیده می‌شود. امتیاز مربوط به بوی خنثی صفر در نظر گرفته شده است. میزان تنفر از بو به قدرت بو، میزان گسترش بو از منبع و در جریان هوا، درجه لذت از بو و فراوانی و تداوم بو بستگی دارد.
بوی ناشی از مزارع پرورش دام از ۳ منبع سرچشمه می‌گیرد.
این منابع شامل :
محل ذخیره مدفوع
جایگاه دام
و استفاده از كود دام در زمین می‌باشد.
زمین جایی است كه در آنجا تجزیه میكروبی ضایعات آلی انجام می‌شود. روشهای متعددی برای به حداقل رساندن میزان گسترش بو از مزارع پرورش دام موجود می‌باشد. به‌نظر می‌رسد كه ساخت مناسب جایگاه‌های موجود در مزرعه و رعایت بهداشت و برنامه‌های مربوط به تغییر و نگهداری جایگاه‌ها به میزان قابل توجهی برای كاهش بوی نامطلوب موثر می‌باشد.
پاكیزه نگهداشتن جایگاه به صورت مداوم و جابجایی مدفوع از جایگاه و دفع سریع دامهای تلف شده باعث كاهش بو می‌شود. تنظیم دقیق جیره‌ها می‌تواند باعث كاهش دفع نیتروژن و دیگر مواد مغذی شود. جیره‌های خاصی باعث كاهش بوی نامطلوب مدفوع می‌شود. اگرچه كارآیی آنها به‌خوبی ثابت نشده است. بوی مدفوع جامد از مدفوع مایع كمتر است، زیرا مدفوع جامد رطوبت كمتری دارد و فعالیت‌های میكروبی در آن كم است.
بنابر این روش‌هایی وجود دارد كه بوسیله آنها بوی نامطلوب مدفوع كاهش یابد، بطور مثال استفاده از متهای متحرك در ارتفاع مناسب در جایگاه‌هایی كه دام در آن زیاد دراز می‌كشد در كاهش بو موثر است. دستگاه‌های تهویه كه باعث افزایش مناسب كاهش بوی مدفوع در جایگاه می‌شود. استفاده از روشهای مربوط به دفع مدفوع خشك بجای مدفوع مایع باعث تمیزی و خشكی بستر می‌شود.
اقدامات مربوط به هوای خروجی از جایگاه
یكی از فنون بسیار موثر در مورد كاهش بوی نامطلوب درجایگاه دامی كه بصورت مكانیكی تهویه شده است، استفاده از صافی‌های بیولوژیكی می‌باشد. در این صافی‌ها از موجودات ذره‌بینی برای بی‌اثر نمودن گازهای آلوده‌كننده استفاده می‌شود. این صافی‌ها بوی نامطلوب را تا حدود ۵۰ الی ۹۰ درصد كاهش می‌دهند و به‌همراه آن میزان گازهایی نظیر آمونیاك، سولفید هیدروژن و گرد و خاك را كم می‌كنند.
استفاده از آنها در كشورهای شمال اروپا افزایش یافته و در آمریكا نیز از آنها استفاده می‌شود. فنهای موجود بایستی جای خود را به دستگاه‌های تهویه با فشار زیاد بدهند. در صورتی‌كه فنها در جای مناسب خود قرار نگرفته‌اند و نمی‌توانند هوای آلوده را به طرف صافی‌های بیولوژیكی هدایت كنند در این حالت استفاده از كانالها برای جلوگیری از هزینه‌ها لازم می‌باشد. در صافی‌های بیولوژیكی موجود در جایگاه دام جهت كاهش هزینه بایستی از مواد موجود در مزرعه نظیر كود آلی، خاك و خرده چوب استفاده شود.
مدت زمان لازم برای جریان هوا در هنگامی‌كه ضخامت این مواد حدود ۵ ثانیه می‌باشد و سرعت جریان هوا بایستی در حدود ۲۰ فوت‌مكعب در هر فوت باشد. مقدار رطوبت موجود در این مواد بایستی در حدود ۵۰درصد باشد. استفاده از برنامه‌های كنترل جوندگان و پوشش گیاهی لازم می‌باشد.
دستگاه‌های تصفیه‌كننده آبی جهت كنترل بوی ناشی از مواد در صنایع استفاده می‌شوند، اما این دستگاه‌ها به مقدار زیادی آب نیاز دارند و از نظر اقتصادی استفاده از آنها برای بهبود وضعیت هوای خروجی اقتصادی نیست. همچنین به دلیل جریان هوا به مقدار زیاد و كمی غلظت آلودگی در هوای خروجی ازجایگاه‌های دامی، ضد‌عفونی كردن هوا یا ازن، تجزیه اتمها، استفاده از صافی‌های خشك، روغنهای لازم و تغیرات سریع از لحاظ اقتصادی مناسب نیست.
انبارهای باز ذخیره مدفوع و حوضچه‌های ذخیره آن
یك روش موثر در جلوگیری ازگسترش بوی نامناسب ناشی ازاین انبارها و واكنشهای غیرهوازی موجود در این حوضچه‌ها استفاده از سرپوش است معمولا این سرپوشها قابل نفوذ هستند و ازمواد با ضخامت‌های مختلف تشكیل شده‌اند.
این سرپوشها از طریق بیولوژیكی بسیاری از تركیبات دارای بو را قبل از آنكه بوی آنها در محیط انتشار یابد به دی‌اكسیدكربن و آب تبدیل می‌كنند. همچنین با این سرپوشها انتشار بو از طریق كاهش تلاطم در سطح مایعات و سرعت حركت باد بر سطح مایعات كم است و این در حالی است كه سرپوش‌هایی كه قسمتهای آن بر روی زمین قرار می‌گیرند عمر زیادتری دارند.
لوله‌ها ومخازن مربوط به ذخیره مدفوع را می‌توان بوسیله سرپوش‌هایی با وزن كم پوشاند، طرحها و راهكارهای مدیریتی دیگری برای كاهش واكنشهای بی‌هوازی در حوضچه‌های بو وجود دارد كه می‌توان میزان پر نمودن این حوضچه‌ها را كاهش داد. سطح حوضچه‌ها را می‌توان در معرض هوا قرار داد و یا می‌توان درختانی كه جذب‌كننده بو هستند را دراطراف حوضچه‌ها كاشت. این امر می‌تواند در تخلیه حوضچه‌ها به دفعات زیاد و با تخلیه آن به‌صورت یكسان و ترجیحاً متناوب موثر باشد. سطح حوضچه‌ها را می‌توان كاهش داد اما عمق آنها در افزایش و جداسازی مواد جامد از مسیر حركت دیگر مواد دفعی می‌تواند باعث كاهش میزان تخلیه حوضچه‌ها شود.
تغییرات شیمیایی نظیر اضافه نمودن افزودنی‌ها به مدفوع به مقدار قابل توجهی بوی آن را كم نمی‌كند. ممكن است این امر به دلیل عدم مخلوط شدن افزودنی‌ها با مواد دفعی درهنگام افزودن آنها به چاله‌های راكد موجود درزیرجایگاه باشد. دلیل دیگر آن این است كه مقدار موثر افزودنی‌ها ممكن است به‌طور كارآمدی فعالیت ننمایند كه از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
بهاربند در جایگاه دام
عامل موثر در انتشار بوی نامطلوب از بهاربند میزان رطوبت این قسمت یا سطح جایگاه می‌باشد. مهمترین و اساسی‌ترین اقدامات برای كنترل بو شامل جلوگیری از انجام واكنشهای بی‌هوازی بواسطه:
الف) خشك نگهداشتن مدفوع و دیگر مواد آلی.
ب) قراردادن انبارها و مكانهای جمع‌آوری مدفوع و مواد زائد در معرض اكسیژن نه سختی و صاف بودن جایگاه دام و عدم وجود مواد زائد غیر فشرده در آن می‌باشد.
آب راكد عامل اصلی انتشار بوی شدید و نامطلوب است. جایگاه‌های دامی كه در خارج از آن آب با سرعت جریان می‌یابد بوی نامطلوب كمی تولید می‌كنند. تا حد امكان از ذخیره مواد دفعی به مدت طولانی خودداری شود. به‌منظور جلوگیری از ایجاد گرمای زیاد در هنگام مصرف آنها در زمین و همچنین به دلیل آنكه ذخیره مدفوع بصورت اولیه كه می‌تواند باعث تولید بوی نامطلوب شدید شود پس مدفوع بایستی بصورت خشك و با رطوبت كم ( كمتر از ۴۵%) نگه داشته شود.
بهبود بوی مدفوع از طریق بیولوژیكی
روشهای بیولوژیكی می‌تواند باعث سرعت تجزیه مدفوع شوند و بطور قابل توجهی بوی آنرا كاهش می‌دهند. ازآنجایی‌كه بسیاری از موجودات ذره‌بینی كه در محیط فاقد اكسیژن فعالیت می‌كنند (شرایط غیرهوازی) باعث ایجاد موادی با بوی نامطلوب می‌شوند پس در محیطی كه دارای اكسیژن می‌باشد گروهی دیگر از موجودات ذره‌بینی فعالیت می‌كنند كه محصولاتی با بوی كم تولید می‌كنند. پس استفاده از روشهای هوازی برای كاهش بوی مدفوع عملی امكان‌پذیر است.
به هر‌حال این روندهای بیولوژیكی به دلیل بالا بودن مخارج اجرا و نگهداری بطور وسیعی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. ازمعایب این روش، هزینه زیاد انرژی، تولید محصولات بیولوژیكی، آزاد‌سازی آمونیاك از بو در زمان كمی واكنشهای هوازی است و یا ممكن است این واكنشها بصورت متناوب انجام شود. به دلیل بالا بودن هزینه انرژی مربوط به ایجاد محیط مناسب برای واكنشهای هوازی در برخی از مواقع از واكنشهای هوازی به مقدار كمی برای كنترل بو استفاده می‌شود.
در صورتی‌كه تمامی مراحل مربوط به كمپوست نمودن مواد دفعی جامد یا نیمه‌جامد به نحو درستی انجام شود این روش می‌تواند بوی مدفوع را به مقدار قابل توجهی كم نماید. همچنین این روش در كاهش حجم مواد دفعی، تثبیت مواد غذایی و از بین بردن عوامل بیماری‌زا و بذر گیاهان هرز موثر است. كمپوست نمودن مواد دفعی، به تامین اكسیژن، رطوبت مناسب و مخلوط نمودن موادی كه نسبت خاصی از كربن به نیتروژن را تامین می‌كنند نیازدارد.
موجودات غیرهوازی در محیط‌های اخذ اكسیژن باعث مطلوب شدن تجزیه باكتریایی در حرارت می‌شوند سپس مواد تولیدی با یكدیگر تركیب می‌شوند و گازهای بیولوژیكی می‌توانند به‌عنوان سوخت در موتورها و یا ژنراتورها بكار روند و برق و حرارت تولید كنند.
ضایعات ناشی از فعالیت این موجودات ذره‌بینی درهنگام حفظ مواد مغذی نسبتاً بوی كمی دارند. هزینه اولیه و احتیاجات مدیریتی این روش دو عامل اصلی برای عدم استفاده از این روش در سطح وسیع از دامپروری‌ها می‌باشد.
استفاده از مواد دفعی دام در زمین
مقدار قابل توجهی از بوی ناشی از مدفوع در هنگام استفاده از آن در زمین انتشار می یابد اما مقدار بو به سطح زمین (علفزار در مقابل زمین خشك)، مقدار مصرف، روش استفاده، شرایط آب و هوایی، میزان احتمالی بوی ناشی از مدفوع مصرفی، بستگی دارد.
استفاده سریع و یا جا‌دادن سریع آن در خاك دارای اهمیت است زیرا بوی مدفوع سه ساعت بعد از مصرف در خاك انتشار می‌یابد. زمان استفاده از مدفوع در زمین به زمان فعالیت افراد موجود در محل و شرایط آب وهوایی بستگی دارد و بایستی برای به حداقل رساندن بوی نامطلوب درمحیط، زمان مصرف را با این دو عامل تنظیم نمود. اصلاح وضعیت مدفوع قبل از استفاده از آن در زمین راهكار دیگری برای كاهش بو می‌باشد.
نكات اجرایی
موثرترین راه به حداقل رساندن بوی نامطلوب در محیط حفظ فاصله مناسب با دامداری‌ها می‌باشد. شدت بو با فاصله كم می‌شود. بایستی به جهت بادهای غالب در منطقه برای جلوگیری از گسترش بو توجه نمود. پرورش‌دهندگان بایستی از روشهای تعدیل بوی ناشی از دامداری آگاهی یابند.
کلمات کلیدی : گاو – گاوشیری – دام – مدفوع دام – مدیریت – کنترل بو – جایگاه دام – جایگاه دامی بسته – کود دام – ذخیره مدفوع – بوی ناطلوب – هوای خروجی از جایگاه – بهاربند – بهاربند در جایگاه دام – بوی مدفوع – بهبود بوی مدفوع – بیولوژیکی – مواد دفعی دام
