عوامل دخيل در ابتلاء دام به بيماري ها در زمان خشكسالي
۱- سوء تغذيه ناشي از كمبود مواد غذايي مناسب:
كه موجب ايجاد اختلالات متابوليكي در دام مي شوند اين اختلالات در سه دوره اهميت بيشتري دارد :رشد – بارداري – شيرواري
۲- استرس ناشي از سوء تغذيه و گرما :
استرس موجب افزايش احتمال ابتلاء به بيماري هاي عفوني مختلف (شامل عفونتهاي باكتريايي ؛ انگلي (داخلي و خارجي ) ؛ قارچي و ويروسي ) مي شود
اثر استرس ناشي از تغييرات ايجاد شده در سه سيستم عصبي ؛ اندوكريني و ايمني بدن است و در صورت استمرار مي تواند موجب فلجي سه سيستم فوق در بدن شود.
۳- انگل هاي داخل و خارج بدن دام :
در صورتيكه دام مبتلا به انگل هاي داخلي مانند نماتودها ؛ ترماتودها و سستود ها و يا مبتلا به انگل هاي خارج بدن دام مانند كنه ها ( عامل انتقال بيماري هاي تيلريوز ؛ بابزيوز و آنا پلاسموز از طريق خونخواري ) ؛ شپش ها (خونخواري) و مگس ها ( مگس هاي مولد مياز و ….) باشد احتمال بيشتري براي آسيب ديدن از خشكسالي دارد.
۴- وضعيت نگهداري دام :
در صورت عدم دقت دامدار و تجمع دام در محل هاي باز و بسته كه به نوبه خود موجب افزايش بيشتر گرما و سختي تنفس و افزايش تماس و احتمال انتقال عوامل بيماريزا … مي شود موجب بروز و شيوع عفونتهاي مختلف ويروسي و باكتريايي خواهد شد.
۵- تجمع در كنار منابع آبي و غذايي :
ناقلين بالقوه بيمارها و ساير گونه هاي حيواني و وحوش و … با مهاجرت و هجوم به منابع آبي و غذايي موجود در مراتع ؛ روستا ها و دامداري ها و ….خطر انتقال و ابتلاء به بيماري هاي مختلف را افزايش مي دهند.
۶- حركت دادن و جابجايي دامها به منظور يافتن مناطق داراي آب و علوفه بخصوص در مناطق عشاير نشين :
داراي ۲ اثر است:
الف- استرس : موجب ايجاد و انتقال بيماري واگير و شيوع بيماري هاي بصورت هيپراندميك و اپيدميك ميشود.
ب- ايجاد گرد و خاك : به علت خشكسالي پوشش گياهي در مراتع مناسب نيست لذا هنگام حركت دادن دامها گرد و خاك زيادي ايجاد مي شود كه به نوبه خود موجب افزايش بيماري ها بخصوص بيماري هاي تنفسي مي شود.
۷- تغييرات غذايي :
شامل ۴ اثر است.
الف- مصرف خوراك هاي جديد شامل غلات و غذاهاي پلت شده :
باعث تغيير ميكروفلور دستگاه گوارشي و در نتيجه بروز اختلالات گوارشي مي شوند كه به ترتيب اهميت مي توانند به عنوان عوامل مستعد كننده بيماري هاي آنتروتوكسمي ؛ اسهال هاي مزمن و اسيدوز و … نقش داشته باشند.
ب- تغييرات نوع ؛ كيفيت و كميت علوفه :
كه در مناطق دچار خشكسالي اتفاق مي افتد موجب بروز بيماري هايي نظير ليستريوز؛ شاربن ؛ عفونتهاي كلستريديايي ؛ آلودگي انگلي داخلي و خارجي بدن دام مي شود.
ج- تغذيه از علوفه سمي :
به علت كمبود علوفه مراتع و … دام ها از علوفه سمي كه در حالت عادي از آنها نمي خورند تغذيه كرده و مبتلا به مسموميت هاي مختلف مي شوند.
د- تغذيه از ريشه گياهان خشك شده :
به علت كمبود علوفه مراتع و … دام ها از رشه گياهان خشك شده استفاده مي نمايند كه منجر به ايجاد خراش و زخم هايي در اطراف دهان و بيني شده و زمينه ساز ورود عوامل بيماري هايي مانند اكتيماي واگير(ORF) مي شود.
۸- كود دامي :
به علت باقيماندن لارو نماتود ها در كود دامي در زمان خشكسالي و مهاجرت آنها بعد از بارش باران به علوفه هاي سبز و آبدار باعث ايجاد سطح بالايي از آلودگي در محيط مي شود.
با توجه به عوامل فوق مهمترين بيماري هاي دوره خشكسالي عبارتند از :
۱- بيماري هاي متابوليك :
زماني رخ مي دهند كه انرژي دريافتي با انرژي مورد نياز همخواني نداشته باشد و عبارتند از :
كتوزيس و مسموميت آبستني – اسيدوز – نفخ تغذيه اي – بيماري كبد چرب در گاو
۲-كمبود هاي مواد معدني :
معمولترين اشتباه در تغذيه دستي در زمان خشكسالي خوراندن كنجاله پنبه دانه يا غلات است كه به علت فسفر بالا علي رغم وجود سيستم كنترل كننده تعادل كلسيم و فسفر ممكن است موجب بهم خوردن نسبت كلسيم و فسفر شود هر گونه استرس و عوارض سوء تغذيه باعث اشكال در هضم و جذب مواد غذايي شده و موجب ايجاد كمبود منيزيم (هيپومنيزيمي) و كمبود كلسيم (هيپو كلسمي ) ثانويه خواهد شد.
۳- كمبود ويتامين :
كمبود ويتامين A در دوره خشكسالي زياد ديده مي شود.
۴- كمبود پروتئين و كاهش ايمني ناشي از آن :
در دوره خشكسالي به علت تغذيه ناكافي ؛ بدن دام دچار كمبود و فقر پروتئيني شده و اين امر موجب اختلال در سيستم ايمني بدن دام و ايجاد اختلال ايمني يا Immunodeficiency مي شود.
۵- كاهش رشد و كاهش باروري :
ناشي از تغذيه ناكافي و كمبود مواد مختلف تغذيه اي
۶- مسموميت ها :
شامل :
الف – مسموميت ناشي از تغذيه با علوفه سمي : متعاقب خشكسالي و كمبود علوفه معمولي دام به ناچار به سراغ علوفه هرز و سمي رفته و پس از تغذيه از آنها دچار مسمومست مي شود.
ب – مسموميت با جلبك هاي سبز آبي : توده هاي جلبك هاي سبز – آبي در ماه هاي گرم سال در طي خشكسالي و زمانيكه سطح آب منابع نظير مخازن نگهداري آب به حداقل مي رسد بيشتر مشاهده مي شود علاوه بر آن آلودگي منابع آبي با كود دامي باعث افزايش رشد اين جلبكها نيز مي شود مصرف مقادير كمتر سموم جلبكي موجب زردي ؛ ازدياد حساسيت به نور و سوختگي در ناحيه صورت مي شود در حاليكه مصرف زياد جلبك ها و افزايش ورود سم آنها به بدن موجب آسيب شديد كبدي و در نهايت مرگ مي شود.
۷ – افزايش بيمارهاي كلستريديايي : اسپور باكتري هاي كلستريديايي مانند عوامل بيماري هاي بوتوليسم ؛ آنتروتوكسمي ؛ شاربن علامتي و كزاز در خاك وجود دارند لذا در دوره خشكسالي به علت آلوده شدن زخم ها و خراش ها با خاك و نيز چراي نزديك به سطح خاك منجر به ورود كلستريدياهاي خاك به بدن دام شده و ايجاد بيماري هاي فوق مي شود.
۸ – افزايش بيماري هاي ويروسي و باكتريايي (تب برفكي ؛ طاعون نشخواركنندگان كوچك ؛ هاري ؛ شاربن و لپتوسپيروز) و نيز بروز بيماري هاي نهفته به دليل تضعيف سيستم ايمني بدن.
۹ – افزايش عفونتهاي تنفسي
۱۰ – لنگش اندام حركتي (Founder): اصولا Founder نوعي لنگش استكه اندام حركتي را فرا مي گيرد. مصرف بالاي غلات به همراه سطح پائين پروتئين موجب ايجاد اسيدوز و ترشح هيستامين شده باعث اتساع عروق سم و ايجاد لنگش در اندام حركتي دام مي شود البته استرس هم در ايجاد لنگش كاملا نقش دارد.
۱۱ – رخداد پوليوآنسفالو ماليشيا ( نرمي بافت خاكستري مغز ): به دليل افزايش سولفور آب اتفاق مي افتد
۱۲ – رخداد عارضه چشم صورتي (Pink Eye): به علت افزايش جمعيت حشرات (مگس ها) و آسيبهاي مكانيكي مخاطات و جايگيري عامل بيماري در مخاط آسيب ديده بوجود مي آيد.
۱۳ – پيكا (گنده خواري ) و بدنبال آن رخداد بوتوليسم : به دنبال كمبود مواد غذايي بويژه كمبود مواد معدني در دام رويكردي به پيكا (گنده خواري ) بوجود مي آيد كه بدنبال آن دام شروع به خوردن لاشه و يا بقاياي (استخوان ) حيوانات تلف شده مي كند از طرفي با توجه به محيط مغذي لاشه ها بويژه در مناطق گرم ومرطوب كلستريديوم بوتولينوم در لاشه ها بخوبي رشد مي كند و بدين ترتيب زمينه ابتلاء به بيماري بوتوليسم در دام ها فراهم مي گردد.چنين موردي در سالهاي ۸۴ و ۸۶ در خشكسالي استان بوشهر ناشي از خوردن لاشه حيوانات بخصوص بقاياي موش ها گزارش گرديد.
۱۴- افزايش حساسيت به آلودگي هاي انگلي : آلودگي هاي كرمي در دامهاي جوان و دامهايي كه به تازگي زايمان كرده اند بيشتر مشاهده مي شود دامهاي بالغ نسبت به انگلهاي داخلي بيشتر مقاومند اما استرس سوء تغذيه ناشي از تضعيف سيستم ايمني و دفاعي بدن باعث افزايش ابتلاء به عفونتها بويژه در بيمار يهاي انگلي مي شود البته در شرايط خشك (خشكسالي) بار آلودگي انگلها كاهش مي يابد و شرايط براي انگلها مساعد نيست لذا درمان دسته جمعي توصيه نمي شود اما استرس ناشي از فقر غذايي مي تواند عوارض ناشي از آلودگي انگلي در دامها را افزايش دهد عدم توانايي دام در تيمار خود در شرايط خشكسالي باعث افزايش موارد مياز نيز خواهد شد.
اقدامات بهداشتي و راهكارهاي كاهش عوارض خشكسالي:
الف- مديريت بيماري هاي دامي :
از طریق :
۱- فراهم آوردن تسهيلات (خوراك و آب دستي ) و فراهم آوردن تسهيلاتي براي جلوگيري از كاهش تجمع دامها در زمان تغذيه و آشاميدن آب در محل.
۲- مايه كوبي يا واكسيناسيون : شامل
۲-۱ : پوشش كامل واكسيناسيون بر عليه بيمار يهاي كلستريديايي (حداقل از واكسن پنجگانه ) استفاده شود.
۲-۲ : پوشش كامل واكسيناسيون شاربن
۲-۳ : پوشش مناسب واكسيناسيون لپتوسپيروز(در كانون هاي بيماري)
۲-۴ : پوشش كامل واكسيناسيون تب برفكي
۲-۵ : پوشش مناسب واكسيناسيون طاعون نشخواركنندگان كوچك
۲-۶ : پوشش مناسب واكسيناسيون هاري
۳- مبارزه با بيماري هاي انگلي :
۳-۱ : مبارزه با انگلهاي داخل بدن دام از طريق خوراندن دارو هاي ضد انگلي داخلي : شامل
– خوراندن دارو هاي ضد كپلك در مناطقي كه قبلا كپلك شايع بوده است بويژه براي دامهاي جوان و دامهاي نر
– خوراندن دارو هاي ضد نماتود
– ارزيابي به موقع از طريق آزمايش EPG براي استفاده درست و به موقع دارو
۳-۲ : مبارزه با انگل هاي خارج بدن دام بويژه جرب ها ؛ كنه ها ؛ شپش ها و مگس ها از طريق :
– توجه بيشتر به سمپاشي جايگاه نگهداري دامها
– با توجه به محدوديت آب براي سمپاشي بدن دامها و حمام دادن استفاده از روشهاي Pour on و تزريقي براي مبارزه با انگل هاي خارج بدن دام.
۴- تجويز ويتامين هاي A و E به صورت خوراكي و تزريقي
ب – مديريت آب :
توجه به كيفيت و كميت آب مصرفي دامها بخصوص جلوگيري از كاهش مصرف به دليل مسائل مختلف و كاهش خوشمزگي جهت جلوگيري از كاهش مصرف غذا از طريق:
۱- آگاه نمودن دامداران از اثرات سوء كمبود آب و قابليت شرب آن براي دامها
۲- تامين آب شرب در دسترس براي دامها بويژه نشخواركنندگان سنگين و در صورت عدم امكان تامين آب كافي بهتر است تعدادي از دامها بفروش رسانده شوند.
۳- قرار دادن محل تغذيه دستي در نزديك منبع آب
۴ – جلوگيري از آلودگي آبشخور ها با كود و مدفوع حيوانات و باقيمانده غلات پس آبشخورها بايد تميز بوده و گوسفندان ؛ بزها ؛ بره ها و بزغاله ها مداوما در حين خوردن آب كنترل گردند.
۵ – به گونه اي عمل شود كه دام تشنه به يكباره مقدار زيادي آب ننوشد زيرا موجب هموليز داخل عروقي و نيز شكل مغزي مشكل ساز خواهد شد.
ج- مديريت تغذيه :
پرورش تغذيه و بهداشت كاملا مرتبط به هم مي باشند لذا در خشكسالي در صورت تغذيه نامناسب بهداشت دام تحت تاثير قرار خواهد گرفت لذا مديریت تغذيه زمان خشكسالي كاملا مهم و ويژه است در زمان خشكسالي اولين استراتژي مقابله با خشكسالي عبارتست از تصميم سريع در كاهش تعداد دامها و انتقال آنها به مكان هايي كه امكان تغذيه صحيح و كافي وجود دارد و يا ارسال آنها به كشتارگاه در اين صورت دامهاي باقيمانده نيز به آب و غذاي بيشتري دسترسي پيدا كرده و از نظر توليد و بهداشت وضعيت مناسب تري خواهند يافت.
اشتباه بسيار بزرگ نگهداشتن تعداد زيادي دام با هم به صورت گرسنه و نيمه گرسنه است.لذا اقدامات عبارتند از:
۱- كاهش تعداد دامها متناسب با امكان تغذيه آنها از طريق انتقال به ساير مكانهايي كه امكان تغذيه مناسب وجود دارد در غير اين صورت فروش آنها براي كشتار صورت پذيرد.
۲- جدا نمودن دامهاي در حال رشد ؛ آبستن و شيروار از دام هاي خشك و استفاده از خوراكهاي مناسب براي تامين انرژي و پروتئين مورد نياز آنها
۳- استفاده از مكمل هاي غذايي حاوي مولتي ويتامين ومواد معدني (ماكرو المنت ها و ميكرئ المنت ها).
۴- آهك : هنگام استفاده از غلات به عنوان غذا هاي كمكي و دستي جهت تصحيح بالانس كلسيم و فسفر از آهك به ميزان ۱% وزن غلات استفاده شود.
۵- جمع آوري اجسام خارجي از محل نگهداري دامها و توجه به عدم وجود لاشه ها يا بقاياي جوندگان مانند موش
کلمات کلیدی : گاو – گاو شیری – دام – عوامل – ابتلاء – بیماری – خشکسالی – عوامل مهم در بروز بیماری در خشکسالی – انواع بیماریهای دوره ی خشکسالی – انواع مسمومیت های دام – اقدمات بهداشتی در دوران خشکسالی – راهکارهای کاهش عوارض بیماری دام
